BETAM: Sarsıntıların maliyeti 105 milyar dolara çıkabilir

Bahçeşehir Üniversitesi Ekonomik ve Toplumsal Araştırmalar Merkezi (BETAM) ortak araştırmacısı Prof. Dr. Kamil Yılmaz tarafından hazırlanan “6 Şubat 2023 Kahramanmaraş Zelzelelerinin Ekonomik Etkisi” başlıklı araştırma notu yayımladı.

Depremlerin tesirlerinin detaylı olarak ele alındağı raporda, yapı hasar durumları, vergi, işgücü ve turizm kaybı, yine inşa maliyeti detaylı olarak incelendi.

Raporda, yapıların hasar durumlarına nazaran tekrar üretim, güçlendirme ve tamirat maliyetlerine ek olarak altyapı sermaye stokunun tekrar imali ve tamiratı ve enkaz altında kalan eşya ve taşıt kaybı maliyetlerini hesaba katarak sarsıntının yapı ve sermaye stoku üzerindeki tesirinin 66 ila 86 milyar dolar ortasında olduğu varsayım edildi.

Diğer taraftan bölgede yaşanan üretim kaybı, ulusal turizm bölümündeki muhtemel gelir kaybı ve enkaz kaldırma ile ilgili faaliyetlerin ulusal gelir üzerindeki akım tesirini de eklendiğinde, sarsıntıların toplam maliyetinin 77 ila 105 milyar dolar aralığında gerçekleşeceği sonucuna ulaşıldı.

Raporda, GSYH’ye oran olarak yüzde 8,6 ila 11,6 ortasında olacağı varsayım edilen ekonomik faturanın yüzde 80’ene yakın kısmının devlet tarafından karşılanması öngörüsüne yer verildi.

Büyüme suratını artıracak

Yeniden inşa için yapılacak ek yatırım harcamalarının büyüme tesirinden sarsıntının GSYH üzerindeki negatif akım tesiri çıkarıldığında 2023 yılı büyüme suratının yüzde 2,4 ila 2,6 puan ortasında artacağı kestirim yapılan raporda, sarsıntının büyüme üzerindeki tesirinin kestirim ettiğimiz düzeylerde çıkabilmesinin gerekli şartı yapılacak ek kamu harcamalarının ekonomiyi rastgele bir darboğaza sürüklemeden finanse edilebilmesine işaret edildi.

“Eylül 2021’den bu yana uygulanan ve ülke iktisadını daha kırılgan hale getiren para ve maliye siyaseti GSYH’nin yüzde 6’sına kadar çıkacak yıllık borçlanma ihtiyacının finanse edilmesini katiyen zorlaştıracaktır” görüşü yer alan raporda, rasyonel iktisat siyasetleri uygulayacağını ilan eden muhalefetin iktidara gelmesi durumunda ise ek dış borçlanmanın daha düşük maliyet ve vadelerde sağlanması, böylelikle tekrar inşa sürecinin rastgele bir ekonomik kriz ya da darboğaz yaşanmadan tamamlanmasının mümkün görünmediğini belirtildi.

Konutlar için harcanması gereken ölçü 9 milyar dolar

Raporda, Şubat 2024’e kadar bir yıl içinde 85 bin köy konutuyla, 17.500 ahır ve 32.500 öbür hane kısmıyla birlikte 360.313 afet konutunun, Şubat 2024’ten Şubat 2025’e kadar da geri kalan 240.208 apartman bağımsız kısmının yapılacağı öngörüldü. Gelecek yıla kadar ünite inşaat maliyetlerinin alt ve üst hududunun yüzde 40 artacağı, döviz kurunun da bu 2023 içindeki ortalama 21-22 TL/dolardan yüzde 30 artarak 27,3-28.6’ya çıkacağı varsayıldı.

Konutlar için harcanması gereken kaynak 6 ila 8,3 milyar dolar ortasında değiştiği altyapı sermaye stoku üzerindeki tesirin ise 7,5 ila 9,0 milyar dolar ortasında gerçekleşeceği kestirim edildi.

Eşya ve araç kayıpları 1,5 milyar dolar

Her yıkılan konutta 80 ila 120 bin lira ortasında, acil yıkılacak meskenlerde ise çok hasarlı meskenlerde ise 40 ila 60 bin lira ortasında olmak üzere yıkılan ve çok hasarlı konutlardaki eşya kaybının kıymeti 480 ila 730 milyon dolar ortasında bir toplama ulaştığı belirtildi.

Enkaz altında kalmış olan taşıtların toplam hasarı 514 ila 719 milyon dolar ortasında bir sayı olarak öngörüldü.

Yıkılan konut binalarının enkazı altında kalan eşya ve araç kaybının en az 1,0 en çok da 1,44 milyar dolara eşit olacağı hesaplandı.

Üretim kaybı en az 7,6 en fazla 12,6 milyar dolar

Deprem sonucunda DB-7 bölgesinde üretimin en az 1,5 ay, en çok da 2,5 ay duracağı düşünüdü. DB-7 bölgesinin ulusal gelirden aldığı hissenin yüzde 5,7 olduğunu ve bölgenin görece az hasar almış öteki vilayetlerin hasar gören ilçeleri için ulusal gelir oranını yüzde 1 varsayıldığında ve 2022 GSYH’sinin de 905 milyar dolar olduğu dikkate alındığında bölgede üretim tesislerinin hasar görmesi nedeniyle karşılaşılacak ulusal gelir kaybı en az 7,6 en çok da 12,6 milyar dolar kestirim edildi.

Bu noktada, bölgeden ülkenin farklı bölgelerine yanlışsız yaşanan kıymetli bir göç olduğuna dikkat çekildi. Raporda, “17 Şubat’ta medyada bölgeye kayıtlı 2,5 milyon taşınabilir telefonun bölge dışından sinyaller verdiğine dair haberler yayınlanmaktaydı. Bu datalardan yola çıkarak 4 ya da 5 milyon kişinin bölgeyi terk ettiği sonucuna varılıyor (Birgün, 21.02.2023). Bu göçün kalıcı olması halinde bölgedeki üretimin yavaşlaması kaçınılmaz olacaktır. Bu durumda, üretimin sadece 1,5 ila 2,5 ay durabileceği halindeki varsayımımız çok optimist kalacak; bölgedeki gelir kaybı, elde ettiğimiz 12,6 milyar dolarlık üst sonun üzerinde gerçekleşebilecektir” ifadeledi yer aldı.

Turizm gelirleri 2,3 ile 4,6 milyar dolar düşecek

Raporda, şimdilik sarsıntının turizm gelirlerini yüzde ila yüzde 10 ortasında düşürebileceği varsayamı yapıldı. Geçen yıl, turizm gelirlerinin 46 milyar dolar olduğunu dikkate alınarak sarsıntının 2023’te turizm gelirlerinde 2,3 ila 4,6 milyar dolar ortasında bir düşüş yaratması kestirimi yapıldı.

Depremin dolaylı tesiri olarak acil kurtarma, enkaz kaldırma, çadır ve konteyner kentler kurma üzere birçok ek faaliyetin masraflarının, bağışlar tarafından karşılananlar dışındaki kısmının de en az 1,5 en çok da 2,0 milyar dolar olacağı öngörüldü.

Kayıp, GSYH’nin yüzde 8,6 ile yüzde 11,6 ortasında olabilir

Bütün bu kalemleri alt alta koyup topladığımızda Türkiye iktisadının Kahramanmaraş sarsıntılarının yıkıcı tesiri sonucunda karşı karşıya kaldığı kaybın 77,4 ile 104,8 milyar dolar (ulusal GSYH’nin yüzde 8,6 ile yüzde 11,6’sı ortasında (ortalama 91 milyar dolar, GSYH’ye oranı yüzde 10,1) gerçekleşeceği iddia edildi.

Bölgedeki yine inşaat, güçlendirme, tamirat, altyapı ve üretken sermaye yatırımlarında kullanılacak direkt materyal ve orta malı ithalatının, toplam inşaat harcamalarının yüzde 20’si oranında, 12,4 ile 15,9 milyar dolar ortasında olacağı belirtildi.

Harcamalara devlet tarafından depremzedelere yapılacak gelir yardımı ve devletin bölgede yaşayacağı gelir vergisi kaybını eklediğimiz vakit zelzelenin faturasının devlet tarafından karşılanacak kısmının 63,5-82,3 milyar dolar (ulusal GSYH’nin yüzde 7,0’si ile yüzde 9,1’i) ortasında olacağı öngörüldü.

Üretim kaybı, harcama ve yatırımlar iki yıla yayılacak

Az hasarlı binalardaki tamirat maliyetlerinin tamamının ve yıkılan, acil yıkılacak, ağır ya da orta hasarlı olan üstyapı ve altyapı inşaatının yüzde 60’ının 2023’te geriye kalan kısmının de 2024’te tamamlanacağı varsayıldığında toplam yine üretim, güçlendirme ve tamirat faaliyetleri için harcanacak (ithal girdi ve makine teçhizatın bedelini çıkardıktan sonra) azamî 85,5 milyar doların 50 milyar dolarlık kısmının 2023’te, 35,6 milyar dolarlık kısmının da 2024’te ekonomik aktiviteye katkı yapmasının bekleneceği lisana getirildi.

Raporda “İlk çeyrekte zelzelenin tesiriyle büyüme suratı 2,5 ila 4,2 yüzde puan ortasında düşerken, ikinci çeyrekte sarsıntının üretim üzerindeki olumsuz tesirinin bir kısmının yansıması ve harcamaların devreye girmesiyle birlikte zelzele, büyüme suratına net 1,7 yüzde puan ek katkı yapabilir. Harcamaların tam olarak devreye girmesiyle 3. ve 4. çeyrekte büyüme suratına azamî 3,7 ila 5 yüzde puan ortasında müspet bir tesiri olması beklenebilir” görüşü ortaya konuldu.